Bomen
Het fundament van natuurlijk houtwerk
Foto 1: op een doorsnede van een stam zijn de verschillende delen veelal te zien
Foto 2: de stam en schors van een sequoia. De schors kan wel 30 cm dik worden en de sequoia wordt ook wel mammoetboom genoemd. Dit is niet gek, want de grootste boom ter wereld is een sequoia van 115 meter hoog.
De boom onderscheidt zich van de andere planten doordat hij boven de grond een houten stam opbouwt. Dit is ook duidelijk te zien in de volgende definitie: een houtachtige overblijvende plant met een hoofdstam van gewoonlijk 6 meter hoog of langer en, meestal, een duidelijke kroon. De stam bestaat vooral uit dood hout. Alleen aan weerszijden van het groeiweefsel of cambium ligt levend materiaal, de rest is dood. Dit groeiweefsel maakt zowel aan de binnen- als buitenzijde nieuwe, levende cellen. Wanneer de schors van de stam of van een tak wordt afgehaald is het cambium nauwelijks te zien, want de cel laag van het cambium is slechts één cel laag dik. Hierdoor wordt een boom steeds dikker. Het hout dat het laatst is ontstaan, de buitenste cellen, is licht van kleur en voelt vochtig aan. Dit wordt ook wel het spinthout genoemd. Doordat er verticale buisjes (cellen die langwerpig van vorm zijn en hol) door het spinthout lopen kan water het water met voedingsstoffen vanuit de wortels naar de rest van boom getransporteerd worden. De houtcellen aan de binnenkant van het spinthout dienden hier oorspronkelijk ook voor, maar zij zijn zijn in de loop van de tijd dichtgeslibd met allerlei taaie kleverige stoffen (gommen en harsen). Hierdoor zijn ze niet langer meer in staat water te vervoeren. De hout wordt ook wel het kernhout genoemd en voelt veelal droog aan en is donkerder van kleur dan het spinthout. De functie van het kernhout is enkel de steun voor de boom. Het midden van de stam is uiteraard het oudste deel van de boom. Zolang het van de buitenlucht is afgesloten, kan het niet vergaan. De schors vormt de buitenste, laag om de stam en takken. De schors kan zowel dun als glad zijn als dik, ruw en kurkachtig. Zo hebben eiken en berken een gegroefde en schilferige schors en enkele soorten, zoals de beuk, hebben een gladde schors (dit komt doordat er nog enkele levende cellen in de schors zitten die kunnen meegroeien). Waar de beuk een dunne schors heeft zijn er dus ook bomen met een veel dikkere schors. Zo kan de schors van de prehistorische boom ‘sequoia’ wel 30 cm dik zijn. Door de groei van de boom splijt de schors, waardoor het barst en afbladdert, maar tegelijk wordt er steeds nieuwe schors aangemaakt. De schors beschermt de boom tegen uitdroging, beschadiging en vraat. Waar de schors veelal uit dode cellen bestaat, wordt de bast gevormd door levende cellen. Door de bast lopen vaten die voedingsstoffen vanuit de bladeren over de rest van de boom verspreiden. Doordat het groeiweefsel (het cambrium) continu nieuwe cellen produceert, komen de oude cellen steeds verder naar buiten te liggen (de schors).
Foto 3: een doorsnede van een boom, waarbij de kleuren van de jaarringen mooi te zien zijn.
Op een dwarsdoorsnede van een boom zijn de jaarringen te zien. Ieder jaar legt de boom zijn geschiedenis vast in een nieuwe jaarring van levend hout. De ringen ontstaan jaarlijks en worden veroorzaakt doordat de diktegroei in het voorjaar groter is dan de rest van het jaar. De cellen die in het voorjaar zijn gevormd groeien snel. Op foto drie zijn de jaarringen goed te zien. De lichte kleur zijn die cellen die in het voorjaar gevormd, zij hebben een dunne wand en zijn relatief groot. In de zomer groeit het hout langzamer en ontstaan kleinere cellen met dikke wanden. Dit gedeelte van de jaarring heeft een veel donkerdere kleur (zie foto drie) dan het gedeelte van de jaarring die in het voorjaar zijn gevormd. In de herfst groeit het hout nauwelijks en in de winter helemaal niet. Hoe hard het hout van een boom is, wordt grotendeels bepaald door de afstand tussen de ringen. Zo heeft goed eikenhout bijvoorbeeld wel vier jaarringen met centimeter, waar populierenhout er maar één heeft. Het bijzondere van een jaarring is dat hij blijft zoals hij gevormd is en tevens een getrouw verslag geeft van het betreffende levensjaar. Jaarringen geven een verslag van het weer in het groeiseizoen.
Loofhout en Naaldhout
Veelal wordt hout in een van de volgende twee groepen onderverdeeld:
1) Loofhout. Loofhout is afkomstig van loofbomen (horend tot de Angiospermen, de bedektzadigen). Loofhout wordt ook wel hardhout genoemd, naar het Engelse ‘hardwood’. Dit zegt echter niks over de mate van de hardheid van het hout. Er zijn ook loofbomen die heel zacht hout leveren zoals linde, populier en wilg. De boomsoort is dus belangrijk voor de hardheid, maar ook het groeiklimaat.
Bekende soorten loofhout en naaldhout met hun gebruik, bescherming en toepassingen.
2) Naaldhout. Naaldhout is afkomstig van naaldbomen (horend tot de Gymnospermen, de naaktzadigen). Naalden kan je zien als een bladeren. Naaldbomen kunnen daarnaast schubvormige bladeren of brede ‘naalden’ hebben. Naaldbomen zijn vaak het gehele jaar door groen en groeien voornamelijk in de gematigde streken en in de bergen op grotere hoogtes. Waar loofhout hardhout wordt genoemd woirdt naaldhout ook wel zachthout genoemd, naar het Engelse “softwood”. In de meeste gevallen is naaldhout aanmerkelijk zachter dan loofhout. Net als bij loofhout is de boomsoort en het groeiklimaat bepalend voor de hardheid van het hout. De in Nederland meest gebruikte soorten naaldhout zijn vurenhout (afkomstig van Picea abies; fijnspar) en grenenhout (afkomstig van Pinus sylvestris; grove den).
Het verschil tussen loof-en naaldhout
Voor het behandelen van hout is het erg belangrijk om naar de eigenschappen van het betreffende hout te kijken, want de éne houtsoort is de andere niet. Loofhout wordt getypeerd door: de duurzaamheid, een goede densiteit, hardheid en stabiliteit. Naaldhout wordt getypeerd door: de snelle groei (waardoor dit hout over het algemeen goedkoper is), de relatieve lichtheid van het hout en de zachtheid van het hout.
400.000.000.000 bomen op onze planeet
Afbeelding 1: De oudste boom ter wereld is tjikko die in Zweden staat. Hij is 9.500 jaar oud.
Afbeelding 2: soorten bomen in Nederland
Hoeveel bomen zijn er nu op onze planeet? Er is slechts één onderzoek bekend die antwoord heeft proberen te geven op deze vraag. Nalini Nadkarni, milieuprofessor aan Evergreen State College in Olympia (Washington), heeft door middel van satellietbeelden van de NASA en dichtheidscijfers van bomen van de VN-organisatie Food and Agriculture Organization (FAO) een schatting gemaakt. Nadkaarni telde in 2005 in totaal iets meer dan 400 miljard bomen. Gedeeld door het aantal wereldburgers op dat moment (6,5 miljard) betekent dit 61 bomen per persoon.
Dit getal komt dicht in de buurt van een ander getal kijkend naar Nederland. In Nederland zijn er 67 boomsoorten te vinden. Dit is een schrijntje wanneer je het vergelijkt met het aantal boomsoorten op onze planeet. De schattingen over dit aantal lopen uiteen van 10.000 tot 100.000 verschillende boomsoorten. In afbeelding 2 kan je precies zien welke 67 boomsoorten er in Nederland te zijn. Waar de tjikko met zijn 9.500 jaar de oudste boom ter wereld is, is dit in Nederland de ‘duizendjarige eik’ op kasteel. Doornenburg. Naar schatting is deze boom 515 jaar oud met een mogelijke afwijking van rond de 150 jaar.
Afbeelding 3: de Hyperion in het Redwood National Park (Californië) is ruim 20 meter hoger dan het Vrijheidsbeeld in New York en ruim 15 meter hoger dan de Big Ben in Londen.
De oudste boom ter wereld is dus +- 19 keer zo oud als de oudste boom van Nederland. Dit zie je ook terug wanneer gekeken wordt naar de hoogste boom ter wereld in vergelijking met de hoogste boom van Nederland. Waar de hoogste boom in Nederland (een douglasspar op Kroondomein het Loo) een respectabele hoogte van 50,4 meter behaald, is de hoogst gemeten boom meer dan 2 keer zo hoog, namelijk: 115,72 meter. Het gaat om een Hyperion (naar een Griekse mythologische figuur). Deze boom is pas in 2006 ontdekt in een afgelegen gedeelte van het Redwood National Park (Californië). Zie afbeelding 3 om een goed idee te krijgen van deze hoogte.
Boomen in het Nederlandsche landschap (1946)
”Hoeveel de boomen in ons land beteekenen, merken we pas wanneer we in een gloednieuwe polder langs de wegen fietsen of in een stadsdeel waar het land in onze oogen stuift naar “een huisnummer” zoeken. Daar ligt dan het werk van de mensch in klei en in baksteen en de natuur had er part noch deel aan.
Boekje Boomen in het Nederlandsche landschap 1946
Boomen volmaken het landschap, dat merken we als in het voorjaar de iepen langs de gracht gaan bloeien, als in het Zuiden de hooge populieren in bloei en in blad komen of wanneer langs de slooten in het weiland de elzen stuiven. Zonder deze bomen zou ons land vlak, saai en zonder schaduw, dus ook zonder accenten zijn en het is dus de moeite waard iets over hun leven, hun geschiedenis en hun aanspraken op den grond te lezen. Met onze boomen komen we iedere dag in aanraking en velen krijgen in ons leven zelfs een historische beteekenis” (M. Barendrecht-Hoen, Boomen in het net Nederlandse Landschap, Heemschut serie – deel 15, 1946).
Hoe groeit een boom?
De takken
Een oude appelboom met zijn stam, zij-armen en takken
Een twijg van een kastanje
Waar een boom in de stam in de dikte groeit, groeit een boom door zijn takken in de lengte. Door jaarlijkse groei vormt een boom een vertakt geraamte, dat hij tooit met bladeren, bloemen en vruchten. Jaarlijks vermeerdert hij in feite alleen zijn twijgen, maar deze vormen dan ook het eigene van de boom. Zij groeien uit tot takken en zijstammen. In het najaar wordt aan het einde van elke twijg een eindknop gevormd. Tegen de winterlucht kan men op de takken de knoppen goed zien. Elk jaar groeit uit een knop een scheut, die op zijn beurt weer knoppen vormt. De knoppen zijn de rustpunten, die de bomen van de gematigde luchtstreken kenmerken. Iedere knop bevat in miniatuur een nieuwe scheut met bladeren en soms ook met bloemen. Idealiter groeit een tak vanuit de eindknop weer verder. Wanneer echter de knop, bijvoorbeeld door nachtvorst of insectenvraat, ten onder gaat, kan de tak vanuit een zijknop verder groeien. Er zijn bomen, zoals de es, waarbij de takken juist verder groeien vanuit de zijknop. Dit verklaart ook het gegaffelde karakter van een es.
De beginselen van het snoeien van een appelboom
Uiteraard ga ik niet tot in detail uitleggen hoe je appelbomen en andere bomen moet snoeien. Het is echter wel interessant om kort wat informatie te lezen over het snoeien van appelbomen, omdat dit een wezenlijk onderdeel is in het leven van sommige bomen. Het snoeien gebeurt om verschillende redenen: het licht moet alle delen van de boom kunnen bereiken, toename kwaliteit en kwantiteit van de vruchten, praktisch: het plukken gaat makkelijker en tot slot, het is goed voor de gezondheid van de boom en daardoor de levensduur. Wanneer er gesnoeid moet worden hangt helemaal af van de leeftijd van de appelboom en of er sprake is van een snelle of langzame groei. Appelbomen tot 4 jaar kunnen het beste in het voorjaar (maart en april) gesnoeid worden en oudere appelbomen kunnen gesnoeid worden wanneer het blad gevallen is (meestal december tot maart). Wanneer er vroeg gesnoeid wordt, dan kan dit de groei bevorderen. Omgekeerd geldt hetzelfde, te laat snoeien kan de groei afremmen. Hierbij is het echter belangrijk om altijd naar de weersomstandigheden te kijken. Het beste kan gesnoeid worden in een droge periode, want snoeiwonden die lang nat blijven zijn erg vatbaar voor infecties. Ook is het belangrijk om niet te snoeien wanneer er sprake is van forst (schade is mogelijk, omdat het wondweefsel niet goed kaan dichtgroeien). Wil je nog meer weten of iemand in de praktijk aan het werk zien, bekijk dan dit filmpje. Hoe en of een boom of plant gesnoeid moet worden verschilt per boom en plant. Kijk dus altijd even goed hoe de betreffende plant of boom gesnoeid moet worden. Vuistregels zijn er altijd, maar veelal heeft een boom of plant ook zijn eigen snoeiwijze. Lees hier meer over het snoeien van specifieke bomen en planten.
Houtsoorten die ik gebruik bij het vervaardigen van accessoires van natuurlijk hout
De appelboom – Malus Domestica
Botanische naam: Malus sylvestris
Familie: Rosaceae
Groeigebied: Europa en Zuidwest-Azië
Boombeschrijving: Appelbomen vind je bijna niet in een bos. De appelboom wordt in talrijke variëteiten gecultiveerd om zijn vruchten. Volwassen appelbomen hebben zijn veelal tussen de 5-6 meter hoog, maar ze kunnen ook 9 meter hoog worden.
Houtbeschrijving: het bruinrode kernhout, dat een paarsachtig blauwe gloed kan hebben, is duidelijk te onderscheiden van het brede grijsrode spinthout. Appel is een harde, vrij stugge houtsoort.
Houten accessoires van appelhout in mijn shop: in mijn shop heb ik een aantal accessoires (kapstokken en lampen/verlichting) van appelhout gemaakt. De appelbomen staan in de historische tuin van Slot Zuilen (te Oud Zuilen). Sommige van deze bomen zijn rond de 100 jaar oud. Ik heb de houten accessoires van het appelhout gemaakt, omdat de appelbomen gesnoeid werden.
Klimop – Hedera Helix
Botanische naam: Hedera Helix
Familie: Araliaceae (Klimopfamilie)
Groeigebied: Het areaal of verspreidingsgebied van Klimop omvat West- en Midden-Europa en het gebied rond de Middellandse en Zwarte Zee. Het is een echte bosplant, die overigens ook goed gedijt in “menselijke bossen”, zoals tuinen en bebouwing
Plantbeschrijving: Tegen muren en bomen groeit nogal eens op rijkere bodems de Klimop, Hedera helix. Het is een algemene soort in onze rijkere loofbossen en groeit met zijn vuistdikke wortels tegen bomen op of over de bosbodem. Met luchtwortels zuigt de plant zich vast aan de boombast. Ze boren zich niet in de bast maar vullen oneffenheden in de bast op met deze hechtwortels. Muren van huizen en bomen in tuinen zijn ook ideale groeiplaatsen voor de Klimop. De bloeiwijzen zijn bolvormig en de bladeren aan de niet bloeiende stengelwortels zijn vijflobbig en aan de bloeiende stengels ruitvormig.
Houten accessoires van een hedera helix in mijn shop: in mijn shop heb ik een aantal accessoires (kapstokken en lampen/verlichting) van hout van een hedera helix gemaakt. Deze hedera helix stond in de historische tuin van Slot Zuilen (te Oud Zuilen). Ik heb de houten accessoires van de hedera helix gemaakt, omdat deze weggehaald werd.
De kastanjeboom – Castanea sativa
Botanische naam: Castanea sativa
Familie: Fagaceae.
Groeigebied: West- en Zuid-Europa, Klein-Azië, Noord-Afrika
Boombeschrijving: Volwassen kastanjebomen hebbben veelal een hoogte tussen de 15 en 25 meter,. Ze kunnen maximaal 30 meter hoog worden.
Houtbeschrijving: Het lichtbruin tot donkerbruin gekleurde hout lijkt veel op eiken, maar is lichter in gewicht en laat zich wat makkelijker bewerken.
Houten accessoires van appelhout in mijn shop: in mijn shop heb ik een aantal accessoires (lampen/verlichting en (sier)ladders) van kastanjehout gemaakt. De kastanjebomen staan in de historische tuin van Slot Zuilen (te Oud Zuilen). Ik heb de houten accessoires van het kastanjehout gemaakt, omdat de kastanjehout gesnoeid werden.